جغرافیای اسلام در بالکان :
.
امروزه اسلام در منطقه بالکان (جنوب شرقی قاره اروپا) میراث باقی مانده از امپراتوری عثمانی تلقی می شود هرچند نظریه هایی وجود دارد که آشنایی مردم این منطقه با اسلام به قبل از دوره عثمانی باز می گردد . به هر صورت برخی ها امروزه به امپراتوری به تاریخ پیوسته عثمانی خرده می گیرند که چرا با وجود چندین قرن تسلط بر منطقه بالکان نتوانستند همه مردم این منطقه را مسلمان کنند و اکثریت آنها مسیحی باقی ماندند . در جواب این انتقاد باید گفت که اولاً هرچند سلاطین عثمانی خود را خلیفه مسلمانان می دانستند و بر نبردهای خود در اروپا اسم جهاد می گذاشتند ، اما به خوبی می دانستند که فتح کل اروپا برایشان مقدور نیست . آنها نیاز داشتند که کشورهای اروپایی آنها را از نظر سیاسی به رسمیت شناخته و به عنوان یک قدرت در این قاره در جمع خود بپذیرند ، بنابراین برخلاف خشونت و دیاثتی که علیه شیعیان در آناطولی و شام مرتکب شدند ، سختگیری زیاد و سیستماتیکی بر مسیحیان بالکان اعمال نمی کردند تا باعث تحریک کشورهای اروپایی نگردند . از سوی دیگر حاکمان عثمانی به مسیحیان بالکان به چشم ثروت و منبع مادی و انسانی نگاه می کردند! مسیحیان بالکان علاوه بر پرداخت مالیات های معمول باید به خاطر باقی ماندن بر دین خود جزیه هم پرداخت می کردند و بعلاوه پسران ارشد خانواده های مسیحی به خدمت اجباری در ارتش عثمانی ملزم می شدند . پس چه لزومی داشت که آنها را به اجبار به اسلام دعوت نمایند؟!
.
[External Link Removed for Guests]
بنابراین اسلام در بالکان تحت سلطه عثمانی به دو شکل متفاوت رشد کرد ؛ مبلغان مذهبی بدون حمایت رسمی دولت بین قبایل و طوایف به تبلیغ دین اسلام می پرداختند که در این بین برخی مثل آلبانیایی ها و بوسنیایی ها به شکل گسترده به اسلام گرویدند . اما شکل دوم گرایش ظاهری اشراف صرب ، یونانی ، مجار ، رومانی و ترانسیلوانیا به اسلام بود چون از یک طرف از پرداخت جزیه و فرستادن پسرانشان به خدمت اجباری معاف می شدند و از سوی دیگر می توانستند به اسم اینکه مسلمان هستند در دستگاه حکومتی صاحب پست و مقام گردند . این گروه دوم با اینکه چندین نسل در ظاهر مسلمان بودند به محض زوال عثمانی و استقلال کشورهای بالکان بار دیگر به مسیحیت گرویدند!
.
اما امروزه در کشورهای مختلف منطقه بالکان ، شرایط متفاوتی برای مسلمانان وجود دارد که به طور مختصر آنها را کشور به کشور بررسی می نماییم :
یونان :
.
حدود 2% از جمعیت یازده ملیون نفری یونان مسلمان هستند (حدود 200 تا 220 هزار نفر) که تقریباً نیمی از آنها در استان " مقدونیه شرقی و تراکیه " در منتها علیه شمال شرقی (و عمدتاً در شهر کوچک کموتینی) زندگی می کنند . بقیه هم اغلب مسلمانان غیر بومی می باشند که برای زندگی و شغل بهتر به یونان و بخصوص شهر آتن مهاجرت نموده اند . خود یونان در نیمه اول قرن نوزدهم از عثمانی جدا شد اما استان های شمالی آن در طول جنگ های دهه دوم قرن بیستم به تصرف یونان درآمد . بیشتر مردم این استان ها مسلمان بودند و بخاطر ظلم و تجاوز یونانی ها مجبور به مهاجرت به ترکیه شدند ، در مقابل پس از اینکه تلاش یونانی ها برای اشغال ازمیر و سواحل غربی ترکیه ناکام ماند ، بسیاری از مسیحیان یونانی تبار این نواحی به یونان مهاجرت کردند و این مهاجرت های اجباری با توافقنامه بین المللی لوزان در سال 1923 (که علاوه بر کوچ اجباری دو جانبه ترک ها-یونانی ها ، کوچ اجباری ارامنه از خاک ترکیه را هم شامل می شد) جنبه رسمی و قانونی پیدا کرد و فقط بخشی از مسلمانان " مقدونیه شرقی و تراکیه " که عمدتاً از نژاد اسلاو پوماک هستند از این کوچ اجباری معاف شدند . هرچند امروزه دیگر مثل سابق در یونان به مسلمانان سختگیری نمی شود اما رقابت و دشمنی ادامه دار با ترکیه باعث شده تا همچنان محدودیت هایی برای فعالیت های مسلمانان وجود داشته باشد .
بلغارستان :
.
[External Link Removed for Guests]
از جمعیت هفت ملیون نفری بلغارستان 10 تا 13 درصد مسلمان هستند (حدود 700 تا 900 هزار نفر) که عمدتاً در استان های شومن و رازگراد در شمال شرق و کاردزالی در جنوب این کشور سکنوت دارند . اغلب مسلمانان بلغارستان ترک تبار و گروه هایی هم از پوماک ها ، کولی ها ، بلغارها و قزلباش ها در میانشان دیده می شوند و اکثر آنها سنی حنفی می باشند هرچند تخمین زده می شود تا 100 هزار نفر از مسلمانان بلغارستان علوی یا بکتاشی باشند! تا قبل از استقلال بلغارستان از عثمانی در نیمه دوم قرن نوزدهم دست کم نیمی از مردم این منطقه را (برخی منابع تا 70% هم نوشته اند) ترک های مسلمان تشکیل می دادند اما با هجوم وحشیانه ارتش روسیه تزاری به بالکان که به استقلال بلغارستان منجر شد بسیاری از ترک ها به سمت خاک امروزی ترکیه فرار کردند با این وجود بعد از استقلال هم دست کم یک سوم جمعیت بلغارستان را ترک ها تشکیل می دادند که باز بسیاری از آنها به مرور زمان و بخصوص پس از به قدرت رسیدن کمونیست ها در این کشور مجبور به مهاجرت به ترکیه شدند . فقط در طول سال 1989 به دنبال یک سری سختگیری های عمدی از سوی دولت 350 هزار ترک تبار مجبور به ترک خاک بلغارستان شدند که دو سال بعد با سقوط حکومت کمونیست ها 150 هزار نفر آنها به بلغارستان بازگشتند . حتی امروزه هم سختگیری های فراوانی بر علیه مسلمانان و بخصوص ترک ها در بلغارستان می شود بطوری که چند سال قبل تلاش دولت برای گنجاندن یک بخش خبری به زبان ترکی در تلوزیون ملی بلغارستان با واکنش بشدت منفی احزاب افراطی بلغار مواجه و این مسئله منتفی گردید!
آلبانی :
.
این کشور با جمعیت حدود سه ملیون نفر تا پیش از فروپاشی یوگوسلاوی سابق تنها کشور در قاره اروپا با اکثریت مطلق مسلمان بود و در عین حال فقیرترین کشور این قاره است که باعث شده شمار زیادی از مردم آن به سایر کشورهای جهان کوچ نمایند . البته جمعیت بزرگی از آلبانیایی ها در مقدنیه و کوزوو زندگی می کنند . همچنین شمار زیادی از آنها (500 هزار تا 5 ملیون نفر طبق آمارهای مختلف) در ترکیه سکونت دارند که اجدادشان پس از استقلال آلبانی از عثمانی در سال 1913 به ترکیه مهاجرت کردند . در واقع پیش از استقلال آلبانی از عثمانی تا 90% آلبانیایی ها مسلمان بودند ، اما با مهاجرت آن گروه از مردم که با جدایی از عثمانی مخالف بودند ، درصد مسلمانان در آلبانی به حدود 70% کاهش یافت . پس از جنگ جهانی دوم و روی کار آمدن کمونیست ها در آلبانی (بخصوص در دوران دیکتاتوری انور خوجه) تمامی مراکز مذهبی مسلمانان و مسیحیان در آلبانی تعطیل و کلیه فعالیت های مذهبی ممنوع شد بطوری که مردم حتی بخاطر نماز خواندن در منزل هم به زندان می افتادند! اما با سقوط نظام کمونیستی و آزاد شدن دوباره فعالیت های مذهبی در این کشور بار دیگر اسلام جانی دوباره گرفت و طبق آمارهای مختلف 57 تا 70 درصد مردم آلبانی را مسلمانان تشکیل می دهند! البته بر سر اینکه مسلمانان آلبانی بیشتر سنی هستند یا شیعه اختلاف نظر وجود دارد! می دانیم که آلبانی مرکز فعالیت فرقه شیعه بکتاشیه می باشد و بخشی از مسلمانان آلبانی به این فرقه گرایش دارند اما اکثریت مسلمانان این کشور پاسخ روشنی به اینکه شیعه هستند یا سنی نمی دهند! برنامه های دهه محرم در این کشور جایگاه ویژه ایی دارد و تنها مراسم مذهبی است که دولت لائیک آلبانی اجازه پخش آن را از تلوزیون دولتی این کشور می دهد با این وجود در سال های اخیر فعالیت های وهابی ها و سلفی ها هم در این کشور تشدید شده و با حمایت های مالی عربستان و برخی کشورهای دیگر به ایجاد مساجد و مراکز آموزشی متعدد اقدام نموده اند .
کوزوو :
.
[External Link Removed for Guests]
این کشور به عنوان جدیدترین کشور در قاره اروپا پس از یک جنگ استقلال طلبانه خونین که منجر به حمله ناتو به یوگوسلاوی در سال 1999 گردید تاسیس شد (استقلال رسمی در سال 2008) . طبق برآوردهای مختلف 88 تا 96 درصد مردم این کشور حدوداً دو ملیون نفری مسلمان و آلبانیایی تبار هستند . دلیل این تفاوت آمار اولاً به کوچ گسترده صرب ها از کوزوو پس از استقلال آن و دوماً به عدم مشارکت صرب های استان های شمالی کوزوو در سرشماری سال 2011 این کشور بر می گردد . صربهای استان های شمالی خواهان الحاق این مناطق به صربستان هستند و بلگراد هم از آنها حمایت می کند اما مقامات کوزوو معتقدند مرزهای این کشور باید براساس تقسیمات جغرافیایی یوگوسلاوی سابق باشد نه براساس نژاد و مذهب مردم بومی (که البته این سیاست به ضرر بخشی از آلبانیایی های باقی مانده در صربستان تمام شده و باعث مهاجرت آنها به کوزوو گشته است که در قسمت صربستان بیشتر به آن خواهیم پرداخت) . آلبانیایی های کوزوو برخلاف خویشاوندانشان در آلبانی ، عمدتاً سنی حنفی و بسیار متعصب هستند و شیعیان اثنی عشری و بکتاشیه اقلیت بسیار کوچکی از آنها را تشکیل می دهند . متاسفانه روابط سیاسی کوزوو و آلبانی با ایران چندان دوستانه نیست زیرا اولاً براساس دکترین مخالفت ایران با جدایی طلبی و دوماً نزدیکی ایران به روسیه (که صربستان هم متحد سنتی آن محسوب می شود) ایران آخرین کشور اسلامی بود که استقلال کوزوو را با چند سال تاخیر به رسمیت شناخت .
مقدونیه شمالی :
.
[External Link Removed for Guests]
کشور مقدونیه که اخیراً برای رفع اختلافات سیاسی با یونان نام خود را به مقدونیه شمالی تغییر داده است حدود 33% از جمعیت دو ملیون نفری اش مسلمان آلبانیایی تبار هستند (600 تا 700 هزار نفر) هرچند برخی انجمن های اسلامی این کشور معتقدند مسلمانان 50% جمعیت مقدونیه را تشکیل می دهند و حکومت صرب مقدنیه برای اینکه آنها را در ساختار بالای حاکمیت شریک نکند عمداً در آمارها دست می برد! در واقع آلبانیایی تبارهای ساکن مقدونیه تا حدود دو دهه قبل هیچ امتیاز سیاسی نداشتند اما پس از خشونت هایی که در سال 2001 پیش آمد و کشور را تا آستانه جنگ داخلی پیش برد با وجود مخالفت احزاب افراطی صرب ، امتیازاتی به آلبانیایی ها داده شد و آنها توانستند تعدادی از کرسی های پارلمانی را در اختیار بگیرند . مسلمانان مقدونیه عمدتاً در استان های شمال و شمال غرب این کشور سکونت دارند و مهمترین شهر مسلمان نشین این کشور تتوو (یا تتوفو) در شمال غربی اسکوپیه (پایتخت) قرار دارد هرچند در خود اسکوپیه هم جمعیت قابل توجهی از مسلمانان ساکن می باشند . اکثریت مطلق مسلمانان مقدونیه سنی حنفی می باشند و شمار شیعیان این کشور زیر ده هزار نفر برآورد می شود .
صربستان :
.
[External Link Removed for Guests]
کشور صربستان به عنوان آنچه از یوگوسلاوی سابق بزرگ باقی مانده ، حدود هفت ملیون نفر جمعیت دارد که طبق آمارهای رسمی 4.5% آنها مسلمان می باشند (کمی بیش از 300 هزار نفر) هرچند تا قبل از استقلال کوزوو و مونتنگرو مسلمانان نزدیک به 20% جمعیت این کشور را تشکیل می دادند . بیشتر جمعیت کنونی مسلمانان صربستان بوسنیایی تبار و عمدتاً در دو استان جنوب غربی این کشور (راساکا و زلاتیبور) سکونت دارند هرچند گروه های کوچکی از مسلمانان آلبانیایی ، ترک ، صرب ، بلغار ، گورانی و کولی هم در این کشور سکونت دارند . دو شهر نووی بازار (یا نووی پازار) و توتین در استان راساکا و شهر سجینکا در استان زلاتیبور با اکثریت مسلمان ، مهمترین شهرهای مسلمان نشین صربستان محسوب می شوند . تا قبل از استقلال کوزوو شهر پریسیوو در جنوب شرقی صربستان هم یک شهر عمده مسلمان نشین با اکثریت آلبانیایی تبار بود اما بسیاری از مسلمانان این شهر مجبور به کوچ اجباری به کوزوو شدند در حالی که صرب ها هم از ترس حملات آلبانیایی تبارها این شهر را ترک کردند و حالا پریسیوو که زمانی تا 40 هزار نفر جمعیت داشت ، با حدود سه هزار نفر سکنه بیشتر شبیه شهر ارواح شده است! مسلمانان صربستان هم عمدتاً سنی حنفی هستند و هیچ آماری درباره جمعیت احتمالی شیعیان این کشور وجود ندارد! صرب ها متعصب ترین مردم بالکان از نظر نژاد و مذهب هستند و سابقه ایی طولانی در جنگ و خشونت علیه مسلمانان دارند و حتی در طول چند سده حکومت عثمانی بر بالکان بیشترین شورش ها و قیام های ملی گرایانه علیه عثمانی توسط آنها انجام شده است . حتی امروزه هم این تعصب بین صربها ادامه دارد و بلگراد یکی از بدترین و خطرناک ترین شهرهای اروپا برای مسلمانانی است که زندگی در آن را انتخاب کنند!
مونتنگرو :
.
[External Link Removed for Guests]
مونتنگرو هرچند در زمان یوگوسلاوی سابق یک جمهوری خودمختار محسوب می شد ، پس از فروپاشی یوگوسلاوی با بلگراد به توافق رسید که یک کشور واحد باشند ، اما در سال 2006 مردم مونتنگرو در یک همه پرسی رای به جدایی از صربستان دادند و در همان سال مونتنگرو رسماً استقلال یافت . از جمعیت حدود 700 هزار نفری این کشور طبق آمارهای مختلف 19 تا 21 درصد مسلمان می باشند (حدود 140 هزار نفر) که بیشترشان بوسنیایی هستند اما گروه هایی از آلبانیایی ها ، صرب ها و کولی ها هم در بینشان دیده می شوند . مسلمانان بوسنیایی عمدتاً در بخش شمال شرقی مونتنگرو سکونت دارند و بویژه دو بخش رزاجی و پلاو دارای اکثریت مطلق مسلمان می باشند! در حالی که مسلمانان آلبانیایی تبار بیشتر در جنوب شرقی این کشور سکونت دارند و بخش اولسینج دارای اکثریت مطلق مسلمان آلبانیی تبار است . مسلمانان مونتنگرو هم عمدتاً حنفی مذهب بوده و آماری از جمعیت احتمالی شیعیان این کشور وجود ندارد .
بوسنی و هرزگوین :
.
[External Link Removed for Guests]
در مورد زمان اسلام آوردن بوسنیایی ها اختلافاتی بین مورخان وجود دارد . هرچند اکثریت معتقدند اسلام در بوسنی هم مثل سایر نواحی بالکان توسط عثمانی وارد شده اما مدارکی وجود دارد که نشان می دهد بازرگانان مسلمان از قرن چهارم هجری به این منطقه رفت و آمد داشته و حتی ساکن می شده اند . حتی گفته می شود زمانی که سپاه عثمانی وارد بوسنی شد در دژی معروف به قلعه سیاه با گروهی از اعضا فرقه اسماعیلیه جنگید! به هر صورت کشور بوسنی و هرزگوین یکی از مناقشه برانگیزترین کشورهای جهان و محل وقوع خون بار ترین جنگ در قاره اروپا پس از جنگ جهانی دوم بوده است زیرا با اینکه این کشور به نام بوسنیایی ها شناخته می شود اما آنها تنها حدود نیمی از جمعیت کشور را تشکیل می دهند و نیم دیگر از صربها و کروات ها می باشند که هر کدام سهمی بیش از آنچه حقشان است از ساختار حکومت این کشور می خواهند . تقریباً 51% جمعیت سه و نیم ملیون نفری بوسنی و هرزگوین را مسلمانان تشکیل می دهند که عمدتاً بوسنیایی هستند در حالی که 31% جمعیت را ارتدوکس های عمدتاً صرب و 15% را کاتولیک های عمدتاً کروات تشکیل می دهند .
بوسنیایی ها به خاطر گرایش به اسلام رابطه خوبی با عثمانی داشتند و به همین دلیل همواره مورد نفرت کرواتها و بخصوص صربها قرار می گرفتند . امپراتوری اتریش در جنگ با عثمانی این منطقه را اشغال و باعث کوچ شماری از بوسنایی ها به ترکیه و صربستان شد . بعد از جنگ جهانی اول هم که بوسنی به بخشی از یوگوسلاوی بزرگ تبدیل گردید ظلم و تبعیض صربها بر بوسنیایی ها چنان شدید بود که با اشغال یوگوسلاوی توسط آلمان نازی در مارس 1941 عملاً بوسنیایی ها احساس آزادی می کردند و بیشتر آنها از آلمانی های اشغالگر استقبال نمودند که خود همین بهانه ایی مضاعف شد برای تشدید فشار و تبعیض از سوی صربها پس از جنگ که تازه به کمونیسم هم گرایش یافته و علاوه بر تعصبات نژادی ، ممنوعیت های مذهبی هم بر بوسنیایی ها اعمال نمودند .
با فروپاشی یوگوسلاوی ، در مارس 1992 بوسنی و هرزگوین هم اعلام استقلال نمود اما بوسنیایی ها فقط چند روز طعم شیرین استقلال را چشیدند و خیلی زود با شورش گسترده و نسل کشی از سوی صربها و کروات ها مواجه شدند . هرچند بعد از مدتی کروات ها دست از دشمنی با بوسنیایی ها برداشتند و با آنها بر علیه صربها متحد شدند اما جنگ تا اواخر سال 1995 ادامه یافت و مسلمانان بوسنیایی شهرهایی مثل سربرنیتسا و گوراژده توسط صربها بطور کامل قتل عام و ریشه کن گردیدند! جنگ هم زمانی با فشار و تهدید ناتو به مداخله پایان یافت که نیروهای متحد بوسنیایی و کروات در حال نزدیک شدن به شهر بانیالوکا (پایتخت خودخوانده صربهای بوسنی) بودند! پس از جنگ و طبق توافق صلحی که بین طرف های درگیر امضا گردید حاکمیت بین سه گروه نژادی-مذهبی تقسیم و نواحی صرب نشین (که حدود 55 درصد خاک بوسنی را تشکیل می دهد!) در قالب جمهوری خودمختار صربسکا نیمه مستقل شد در حالی که نواحی مسلمان نشین (بوسنی) و نواحی کروات نشین (هرزگوین) با یکدیگر اشتراک و مساعی بیشتری دارند .
مسلمانان بوسنی هم مثل سایر نواحی بالکان عمدتاً سنی حنفی می باشند اما با وجود فعالیت های سال های اخیر مبلغان سلفی و وهابی ، مثل آلبانیایی ها گرایشاتی به شیعه و اهل بیت دارند و در ایام سوگواری محرم اقدام به برگزاری مراسماتی مخصوص به خود می نمایند .
کرواسی :
.
[External Link Removed for Guests]
کشور کرواسی از نظر جغرافیایی یکی از عجیب ترین مجموعه مرزهای شکل گرفته در جهان را دارد که تطابق زیادی با پراکندگی جمعیت کروات ها دارد ، هرچند این مرزها هم نتوانست مانع از وقوع جنگ با اقلیت صربها پس از استقلال از یوگوسلاوی شود ، جنگی که امروزه کمتر درباره آن صحبت می شود اما رابطه تنگاتنگی با جنگ داخلی بوسنی داشت و تحولاتشان با یکدیگر در هم تنیده بود .
از جمعیت حدود 4 ملیون و سیصد هزار نفری کرواسی حدود 1.5% را مسلمانان تشکیل می دهند (60 تا 70 هزار نفر) که عمدتاً بوسنیایی و در نواحی مرکزی کرواسی نزدیک مرزهای غربی بوسنی سکونت دارند . اما گفته می شود که 200 تا 300 هزار نفر بوسنیایی و آلبانیایی غیر از این جمعیت در کرواسی سکونت دارند که چون رسماً شهروند این کشور نیستند در آمارهای جمعیتی محاسبه نمی شوند .
اسلوونی :
آخرین کشور منطقه بالکان اسلوونی است با جمعیت حدود دو ملیون و یکصد هزار نفر که از این تعداد تقریباً 2.5% مسلمان هستند (50 تا 55 هزار نفر) و بیشتر آنها را بوسنیایی هایی تشکیل می دهند که برای کار و زندگی به شهرهای بزرگ اسلوونی مهاجرت کرده و در آنها (بخصوص لیوبلیانا پایتخت) پراکنده می باشند . در واقع اسلوونی تنها کشور منطقه بالکان است که هیچ منطقه خاصی از آن به طور مشخص به مسلمان نشین بودن شناخته نمی شود! در این کشور سختگیری فراوانی نسبت به فعالیت های مسلمانان وجود دارد و فقط در سال 2013 بود که با سرمایه گذاری قطر اجازه ساخت اولین مسجد در پایتخت اسلوونی صادر شد هرچند همان هم با اعتراض گسترده احزاب تندرو مواجه گردید .
***
انشالله در ایام عید و پس از آن بخش های بعدی این مطلب را آماده و در اختیار شما قرار خواهم داد .
