تمدن‌های باستانی آسیای غربی

[SY745]

در طول تاریخ، مهاجرت‌های انسانی و جابجایی ‌انسانها همواره به دلیل دستیابی به شرایط بهتر برای زندگی بوده است، در دوران باستان این شرایط بهتر عبارت از آب فراوان‌تر و خاك حاصلخیزتر برای كشاورزی بوده است. به عنوان نمونه‌ای از اینگونه مهاجرت‌ها می‌توان از دو كوچ بزرگ نام برد: نخست، كوچ هندیان آریایی از پیرامون كوهستان‌های هندوكش به سرزمین‌های پنجاب و پیرامون رود سند و دیگری، كوچ ایلامیان و سومریان، به سرزمین‌های باتلاقی تازه خشك شده خوزستان در ایران و میانرودان انجام شده است. سومریان اندیشه ایجاد تمدن را با خود تا دره نیل و مصر در آفریقا پیش بردند. از اینگونه مهاجرت‌ها تمدنهای بزرگ یا گروههائی از تمدنهای بزرگ برخاستند.

تمدن های آسیای غربی
-------------------------------------------------
آسیای غربی زادگاه و پیدایشگاه بزرگ‌ترین و نخستین تمدنهای انسانی دوران باستان بود:

* تمدن باستانی ایلامیان در ایران
* تمدن باستانی سومریان در میانرودان
* تمدن باستانی هیتی‌ها‌ در آناتولی
* تمدن باستانی اورارتو در ایران و آناتولی و میانرودان
* تمدن باستانی بابل در میانرودان
* تمدن باستانی آشوری در میانرودان
* تمدن باستانی ماد در ایران
* تمدن باستانی هخامنشی در ایران
كهن‌ترین نشانه‌های تمدن آسیای غربی، مربوطه به ۵۰۰۰ سال ق. م. است كه در ایران تمدن شهر سوخته در سیستان، تمدن عیلام در خوزستان، تمدن جیرفت در كرمان، تمدن تپه‌حصارِ در دامغان، تمدن تپه سیلک (در کاشان)، تمدن اورارتو (در آذربایجان)، تپه گیان نهاوند، تمدن کاسی‌ها (در لرستان امروز)، و در قسمتهای شمالی میانرودان، تل حلف در خاپور، پیدا شده است.

آثار تمدنی مكشوفه در هند ـ پنجاب و موهنجودارو ـ نمایانگر تمدن شهری قابل توجهی است كه در مقایسه با تمدن میانرودان، اوج آن در ۲۸۰۰ تا ۲۵۰۰ ق. م. بوده است. این تمدن از راه سیستان و شوش با تمدن سومر مربوط می‌شده است. ویل دورانت، این آثار تمدن را كهن‌ترین آثار تمدن بشر دانسته است.‌

عصر كشاورزی
----------------------------------------------
دوران نوسنگی را عصر كشاورزی دانسته‌اند. در این دوران، در برخی نواحی آسیای نزدیك (خاورمیانه)، انسان از مرحله جمع‌آوری و شكار به مرحله كشت و اهلی كردن برخی جانوران، انتقال یافت.

ساكنین ایران را قبل از رسیدن ایرانیان می توان زیر عنوان كلی كاسپین كه دریای خزر بنام آنهاست جمع نمود، كاسپینها كشاورزی میكردند. این مردم نخستین كشاورزان جهان بوده اند و كشاورزی از سرزمین آنها به خاكهای رسوبی رودخانه های سند و سیحون و جیحون و دجله و فرات رسیده است.

بین هفت تا هشت هزار سال پیش مراكز روستانشین در چند نقطه از ایران، در منطقه تمدن جیرفت در تمدن تپه سیلک نزدیك كاشان و در اطراف مرودشت و در فاصله كمی از شوش، قدیمیترین شهر موجود دنیا، وجود داشته است. از روی یك قسمت از آثار تمدن تپه سیلک، كه گمان میرود مربوط به هزاره چهارم پ.م. باشد، پیدا شده است كه اهالی آنجا به بافندگی و كاركردن با فلزات و استعمال مهر و چرخ گوزه گری پی برده بودند.

عصر فلز
-----------------------------------------------
آسیای غربی صحنه گذار انسان از مرحله نوسنگی به مراحل استفاده از فلزات مختلف بوده است. تعدادی از نخستین كوره‌های ذوب مس در تل ابليس كرمان مربوط به هزاره پنجم ق.م. بدست آمد و اشیاء مسی شامل سنجاق و درفش، مهر و دستبند و حلقه انگشتر از آنها كشف گرديد. قدیمی‌ترین فلزی كه مورد استفاده انسان قرار گرفته مس بوده است. این فلز در ۴۵۰۰ ق. م. در آسیای غربی مورد استفاده بوده است. ایران نخستین سرزمینی است كه در آن مردم به استخراج و استعمال فلزات پی برده اند.

از اواسط دوران فلز، بجز مس، فلزات دیگری چون قلع، طلا، نقره در چرخه فن‌آوری مردمان آن عصر پدیدار شدند و شاید به این دلیل است كه این دوره را دوره فلز نام نهاده‌اند نه دوره مس. برنزهای مشهور به لرستان اهمیت ایران را بعنوان یك مركز فلزكاری در آسیای غربی باستان بطور روشن نشان میدهد.

رویدادی مهم در هزاره سوم پ.م. كه تأثیرگذار در زندگی ساكنان فلات ایران و خصوصاً دشت خوزستان است عبارت است از كشف فلز آلیاژی مفرغ. از مراكز مهم فرهنگهای عصر مفرغ ایران غرب ایران و حوزه زاگرس مركزی (لرستان پیشكوه و پشتكوه) بوده است. مفرغ ساخته شده در كوهپایه‌های زاگرس به سومر و عیلام صادر میشده است.

اختراع خط
---------------------------------------------
اختراع خط نیز مربوط به آسیای غربی است. قدیمی‌ترین نوشته‌ها مربوط به سومر (۳۶۰۰ ق. م.) و نواحی جنوبی میانرودان و تمدن عیلام در خوزستان است. عیلامیان نخستین مخترعان خط در ایران هستند.

به قدرت رسیدن حكومت عیلام
---------------------------------------------------------
قدرت یافتن سلسله عیلامی پادشاهی اوان در شمال دشت خوزستان مهم ‌ترین رویداد سیاسی ایران در هزاره سوم پ. م. است. تا پیش از ورود مادها و پارسها حدود یك هزار سال تاریخ سرزمین ایران منحصر به تاریخ عیلام است.

سرزمین اصلی عیلام در شمال دشت خوزستان بوده. فرهنگ و تمدن عیلامی از شرق رودخانه دجله تا شهر سوخته زابل و از ارتفاعات زاگرس مركزی تا بوشهر اثر گذار بوده است. عیلامیان نه سامی نژادند و نه آریایی آنان ساكنان اوليه دشت خوزستان هستند.

پیدایش شهرنشینی
--------------------------------------------------------
شهرهای مهم ایران در هزاره سوم پ.م. عبارتند از: تپه حسنلو و هفتوان تپه در آذربایجان ـ تمدن تپه سیلک (در کاشان) ـ تپه‌حصارِ در دامغان ـ تپه گیان نهاوند، ـ گودین، كنگاور ـ شاه‌تپه و تورنگ تپه گرگان ـ تپه قبرستان بویین زهرای قزوين ـ شوش، خوزستان ـ تمدن جیرفت، تپه یحیی و شهداد، كرمان ـ ملیان، فارس ـ شهر سوخته در زابل.

پایان عصر مفرغ و كشف آهن (شروع دوره آهن) مقارن است با رویدادهای مهم تاریخی و فرهنگی كه در هزاره دوم پ.م. زمینه‌ساز تشكیل سلسله‌ها و ظهور نخستین حكومتهای مستقل در هزاره‌های دوم و اول پ.م. همچون: ماننا، اورارتو و ماد و سرانجام امپراتوری وسیع هخامنشی شدند عبارتند از مهاجرت آریایی‌ها به فلات ایران، روی كار آمدن دولتهای مستقل به جای دولت شهرهای پیشين، و تجمع اقوام و قبایل مختلف (مقیم و مهاجر) خصوصا در مناطق غربی و شمال غربی ایران هستیم كه هر كدام قلمرو خاص خود را داشتند. این اقوام در شمال غربی ایران با اورارتو و آشور همسایه شدند.

تاریخ آسیا و تاریخ آسیای غربی، تاریخ فرهنگهای گوناگون است. در دوران باستان، تمدنهای آسیایی، به‌طور كلی، نمایانگر تضاد میان شیوه زندگانی در فرهنگهای یكجانشین (چین، هند، ایران و میانرودان) و اقوام كوچنده تركستان، ماورالنهر و عربستان بوده است.

--------------------------------------------------------------
منابع
تاریخ ایران - دکتر خنجی
تاریخ ماد. ایگور میخائیلویچ دیاکونوف. ترجمه کریم کشاورز، تهران: نشر امیرکبیر.
تاريخ ايران باستان. دياكونوف، ميخائيل ميخائيلوويچ. روحی ارباب. انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ دوم ۱۳۸۰
مرتضی راوندی: تاریخ اجتماعی ایران. ( جلد ۱ ) ۱۳۵۴
کمرون، جرج. ایران در سپیده دم تاریخ. ترجمه حسن انوشه. تهران، مرکز نشر دانشگاهی، ۱۳۷۹