اقبال شناسی در تاجیکستان

[ganjineh]

اقبال شناسی در تاجیکستان

چکیده :



در زمان استیلای اتّحاد شوروی میر سعید میر شکر در 1957م به پاکستان سفر کرد و با حیات و آثار اقبال آشنا گردید. او سال بعد مقاله ای در مجلّۀ « شرق سرخ» منتشر نمود که در آن 220 بیت از شعر اقبال را اقتباس نمود. سیف الدین اکرم زاده آواز خوان تاجیک تمام اشعار را با موسیقی کلاسیکی به آهنگ در آورده است. در 1997م نخست کلیات فارسی علامه اقبال به خط سیریلیک و آن گاه ترجمۀ « احیای تفکّر دینی در اسلام » طبع ، و توزیع گردید. علاوه بر میر شکر ، محمد عاصمی ، عبدالله جان غفوروف ، شرفبانو پولاداوه، عید بیگ زین الدینوف ، حبیب الله رجبوف از جمله اقبال شناسان تاجیکی می باشند که مقاله ها و رساله هایی به موضوعات مربوط به اقبال انتشار دادند ، امّا در پاکستان آثار مزبور در دسترس نیست . شاعران تاجیک نظیر مومن قناعت ، لائق شیر علی، گل نظر ، کمال نصر الله و دیگران در سبک واسلوب به اقبال پیروی می کنند.

***

اگرچه از لحاظ جغرافیایی تاجیکستان از پاکستان فاصله ی چندانی ندارد ولی محمد اقبال لاهوری شاعر شهیر و متفکّر سترگ شرق نسبت به ایران و افغانستان در تاجیکستان دیرتر معرفی شد. سبب این تأخیر بیشتر رنگ سیاسی داشت.

در زمانی که اقبال لاهوری قلم می زد و شهرتش بال و پر میگشاد تاجیکستان- این کشور فارسیگوی آسیای مرکزی - جزء اتحاد شوروی سابق بود . ابر قـدرت جـهانی که بر اسـاس الـحاد بنا شده با خدا اعلام جنگ میکرد و دین و مذهب را افیون توده ها می خواند. ولی با فضل و مرحمت الـهی محـض در چنین دورۀ مشکل از تاریخ تاجیکان، اقبال لاهوری و اندیشه های والایش وارد خاک تاجیکستان شد.

در سال 1957 میلادی شاعر شیرین گفتار شوروی تاجیک میر سعید میر شکر به پاکستان سفر نمود و طی سفرش با حیات و آثار علامه محمد اقبال آشنا گردید.

به محض آشنایی میر سعید میرشکر تفکّر والا و عظمت اندیشۀ اقبال و آن هم به زبان ناب فارسی را درک کرد و زمان عودت آثار این اخگر تابندۀ آسمان شعر و ادب و تفکّر اندیشه را با خود برد. سال 1958 میر سعید میرشکر مقاله ای را در مجلۀ « شرق سرخ » زیر عنوان « محمد اقبال » نشر نمود.

نامبرده در همان مجله : 18 غزل ، 18 دوبیتی ، شعرهای «سرود انجم» ، « ای کرمک شب تاب »،« قطرۀ آب»، « یا چنان کن یا چنین »،« از خواب گران خیز» و « انقلاب ای انقلاب » جمعاً 220 بیت را پیشکش خوانندگان کرد. چند ماه بعد مقالۀ مذکور در خود همان سال1958، میرسعید میر شکر باز مجموعۀ اشعار اقبال را زیر عنوان «شعرها » به دست چاپ سپرد.

از همان زمان تا به حال اقبال لاهوری به شاعر محبوب تاجیکان تبدیل یافت و در ردیف شاعران بزرگ کلاسیک و سخنوران ارجمند معاصر قرار گرفت.

کلام اقبال در تاجیکستان به حکم محیط فارسی بودنش به نقل مجالس و زینت نشستها تبدیل یافت.

رامشگران کسبی به شعر اقبال لاهوری می خوانند و می رقصند. سیف الدّین اکرم زاده آواز خوان تاجیک که همزمان اقبال شناس خوبی نیز هست تمام اشعار اقبال را با موسیقی کلاسیکی شش مقام که در آسیای مرکزی شهرت دارد به آهنگ درآورده است

از سوی دیگر مردم مسلمان تاجیک که در فضای خسته کن لادینی دوران شوروی می زیستند، شعر اقبال برایشان صدای آشنا بود و در آن گمگشتۀ خود را می یافتند و این روند تا حال نیز ادامه دارد. همین گونه گفتار علامه اقبال جزء لاینفک معنویات مردم تاجیک گشت .

در سال 1966 میلادی در تاجیکستان کتاب «پیام مشرق» اقبال به خط سریلیک چاپ و در سال 1987 تجدید چاپ شد.

بعدتر در سال 1997 میلادی «کلیات فارسی علامه اقبال» از طرف انجمن محمد اقبال در دوشنبه به سیریلیک برای نشر آماده کرده شد که آنرا نشریات Graffitiدر اسلام آباد به طبع رسانده، کتابها را به دوشنبه فرستاد.

همچنان اثر مهم محمد اقبال «احیای تفکّر دینی در اسلام » با کوشش دو دانشمند تاجیک شراف الدّین امام و بحر الدّین طلبک سال 1997 میلادی با حروف سیریلیک که در تاجیکستان رواج دارد، طبع گردیده پیشکش خوانندگان و اقبال دوستان شد.

همین گونه اقبال شناسی در تاجیکستان چون رشتۀ مستحکم ادبیات شناسی و فلسفه تاجیک عرض وجود نموده از بین تاجیکان میر سعید میر شکر ، محمد عاصمی، عبدالله جان غفوروف، شرفبانو پولاداوه، عیدبیک زین الدینوف، حبیب الله رجبوف و امثال اینها اقبال شناسانی می باشند، که مقاله و رساله هـای زیادی راجع به پهلوهای گوناگون اندیشۀ اقبال نوشته انتشار داده اند که متأسفانه در پاکستان در دسترس نیستند.

یک عده اثر هایی جالب به زبان تاجیکی دربارۀ محمد اقبال در سمرقند نیز نوشته شده اند که جزء ادبیات شناسی تاجیک محسوب شده، ارزش بلند علمی دارند.

در زمان شوروی و بعد پاشیدگی آن اشعار افکار ضد استعماری اقبال دعوت به انقلاب و آزادیخواهی و مقاومت در برابر غرب بیشتر مورد توجه قرار گرفته از محبوبیت خاصی برخوردار بود.

اقبال شناسی در تاجیکستان در دوائر دینی و مذهبی مورد توجه خاصی قـرار دارد. ملاهـایی تاجیک عـادتاً اقـبال را « حـضرت عـلامه» میخوانند و می نامند و به او همچون یک روح بزرگ و چهرۀ نادر می نگرند. الحق اقبال در تاجیکستان شاعر جوانان است. جوانان تاجیک از همه بیشتر از کلام ناب و شیوای اقبال الهام می گیرند.

علامه ی لاهور در یکی از ابیات مشهور خود جوانان عجم را مخاطب خود قرار داده، می گوید :



چون چراغ لاله سوزم در خیابان شما

ای جوانان عجم جان من و جان شما


غوطه ها زد در ضمیر زندگی اندیشه ام
تا به دست آورده ام افکار پنهان شما



در سال 1992 اندیشه های اسلام خواهی در تاجیکستان اوج گرفته در رو به روی کاخ ریاست جمهوری در شهر دوشنبه جوانان تاجیک دست به تظاهرات زده، پیوسته این شعر اقبال ورد زبان شان بود که از میکروفون و بلندگو یک صدا می داد:


از هند و سمرقند و عراق و همدان خیز

باخرقه و سجاده و شمشیر و سنان خیز

از خواب گران خواب گران خواب گران خیز!

شاد روان اعلاخان افصح زاد اقبال شناسی مشهور تاجیک می گوید:

« تا سال 1987م یعنی تا دورۀ آزادی دین در تاجیکستان شوروی تاجیکیان اشعار اقبال را می آموختند معناهای آنها را می اندوختند از مضامین والای آن به حکم ذوق و قریحه شعری حظ وافری می بردند، اما از اندیشه های اسلامی افکار مربوط به الهیات و مسائل عرفانی آنها آگاه نبودند و نمی دانستند علامه محمد اقبال مبارز یگانگی و وحدت اهل اسلام و معمار پاکستان است.

فقط بعد پاشیدگی اتحاد شوروی آنها آگاه شدند، که از روی عقیدۀ اقبال که اساس آن تعلیمات فرقان حمید است ، در نظم مساوات مسلمین :

پیش قرآن بنده و مولا یکیست
بوریا و مسند دیبا یکیست



از باز معرفی اقبال در تاجیکستان شاعران تاجیک : مومن قناعت ، لائق شیر علی ، گل نظر ، کمال نصر الله و دیگران در سبک و اسلوب به اقبال پیروی می کنند، که این به دوام سنتها و محبوبیت سخنور ممتاز پاکستان در تاجیکستان گواهی می دهد زیرا او خود می فرماید، که :



ملّت ار جسم است ، شاعر چشم اوست
جسم را از چشم بینا آبروست



و در آخر به این شعر شاعر جوان تاجیک محمد علی عجمی که در پیروی از اقبال سروده است [6] و به تأثیر اقبال در شعر معاصر تاجیک گواهی می دهد، توجه فرمائید:



میوه های کفر سر زد از درخت دین ما

بت شکن مردی نمی آید ز هندو چین ما

در سماع می کشان رندی چنین می خواند دوش

باده نوشی اولین شرط است در آیین ما

نیمه شب ناله ها بر آسمان برداشتیم

پس چرا از خاک بالاتر نرفت آمین ما



*****

1 - فوق لیسانس رشتۀ ادیان، دانشگاه بین المللی اسلامی، اسلام آباد

2 - این مقاله در همایش مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان در اسلام آباد ارائه گردید.

3 - شش مقام مثل قوالی خوانی در شبه قاره هند و پاکستان است البته با کم و کیفیت مختلف

4 - در این راستا اکادمی اقبال در لاهور با آقای اکرم زاده همکاری نموده او را به لاهور دعوت کرد تا تمام اشعار اقبال را اعم از اردو و فارسی به آهنگ در آورده پیشکش علاقه مندان کند.

5 - از مقاله افصح زاد « اقبال و بیداری جوانان تاجیک» برای کانفرانس اقبال که سال 1997میلادی در لاهور پاکستان برگزار شده بود .

6 - به این شعر اقبال توجه کنید :

کعبه آباد است از بتهای ما خنده زن کفر است بر اسلام ما

ipips.ir